Di tích lịch sử Đền Chu Hưng xã Ấm Hạ
Ngược dòng thời gian tìm lại sử xưa theo cuốn "Chu Hưng ngọc phả thánh tích" hiện còn lưu giữ tại Đền thì Côn Nhạc Đại Vương là cháu của Hùng Nhuệ Vương (Lang Liêu), cháu của An Dương Vương. Khi lên ngôi, Hùng Nhuệ Vương cho phân chia sơn hà thành từng vùng, từng châu rồi giao cho anh em mỗi người hùng cứ một phương. Trong đó, Côn Nhạc Đại Vương được giao chính tổng chấn địa hạt Chu Hưng, theo lệnh vua cha, Côn Nhạc đến địa hạt Chu Hưng chiêu dân lập ấp, khai phá điền hoang, sơn trại, nuôi dưỡng súc vật, bồi bổ sức dân, làm cho dân ấp mỗi ngày một hưng thịnh. Đang yên lành, bỗng ở trong nước nhiều nơi trộm cướp nổi lên hoành hành, ở ngoài bờ cõi rình rập doạ đe bởi giặc Phương Bắc kéo quân sang xâm chiếm Văn Lang. Nhà Vua hạ chiếu chỉ gọi các con đang trấn giữ khắp phương lui về kinh thành để hội bàn cách đánh. Côn Luân, Côn Nhạc, Côn Lang được nhà vua giao việc chiêu mộ hiền tài, tu bổ khí giới để đồng tâm hiệp sức cùng các tướng lĩnh triều đình đánh quân xâm lược.
Côn Nhạc được giao nhiệm vụ chỉ đạo đội quân theo đường bộ áp sát vùng Yên Bái, Lào Cai đón đánh giặc ngay từ biên giới. Thắng trận khải hoàn, bờ cõi yên vui, quét sạch quân xâm lược, Côn Nhạc trở về đệ sớ tấu Vua, Triều đình phấn khởi mở tiệc khao quân, ban thưởng tướng tài sỹ giỏi, Côn Nhạc được gia phong sắc qúy là: "Quốc tái gia phong, Sắc rồng Côn Nhạc, Tính tông, Hùng chấn Đại Vương thượng tướng nhất phương Cảnh Vũ". Côn Nhạc trở về tiếp tục cai quản địa hạt Chu Hưng , một thời gian sau ông mất vào ngày mồng 8 tháng 2, táng ngay trên đỉnh Quy Sơn một mạch đất điệp điệp, trùng trùng, đấy là nơi hài Lăng Con Nhạc ký, nay là nơi được xây dựng Chùa Trúc Lâm.
Tưởng nhớ công ơn của ông, nhân dân đã lập miếu thờ. Tháng 7/1806, Vua Gia Log đã cho xây dựng mới ngôi Đền và tồn tại đến nay. Trải qua các triều vua nhà Nguyễn, ngôi Đền nhận được 11 đạo sắc phong: 1 sắc phong thời Vua Minh Mệnh (1821), 2 sắc phong thời vua Thiệu Trị, 1 sắc phong thời vua Đồng Khánh, 5 sắc phong thời vua Tự Đức, 2 sắc phong thời vua Duy Tân. Trong đó có 4 sắc phong "Hựu thiện phù trực chi thần", 5 sắc phong "Thượng đẳng thần". Tại Đền vẫn còn lưu được tượng thờ Côn Nhạc,các sắc phong của các triều đại, quyển "Chu Hưng Thánh tích ngọc phả", hậu đường bia ký và các đồ thờ cùng có giá trị khác.
Đền Chu Hưng không chỉ có giá trị lịch sử trọng đại thời Hùng Vương mà còn gắn với nhiều sự kiện lịch sử trọng đại của đất nước. Ngày 29/8/1945, mặt trận Việt Minh đã lấy sân đền làm trụ sở tổ chức cuộc mít tinh tuyên bố xoá bỏ chính quyền thực dân phong kiến. Ngôi Đền này cũng là nơi tuyên bố thành lập các đoàn thể cứu quốc như: Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc... Từ tháng 4/1947 đến tháng 12/1949, xưởng nữ quân nhu chiến khu 10 đã đặt cơ sở tại Đền làm nơi sản xuất quần áo chiến sỹ, đóng gói chăn màn, ba lô để gửi ra tiền tuyến. Ngày 16/4/1949, Đội vũ trang đầu tiên của nước Cộng hoà dân chủ nhân dân Lào được thành lập tại đây với sự có mặt của đồng chí Cay -xỏn Phôm - vi- hản và đồng chí lê Trọng Tấn.
Như vậy Chu Hưng từ không chỉ là nơi hương hoả trường minh, phụng thờ Côn Nhạc, mà ngôi Đền này còn gắn với sự phát triển của nền văn hoá nàh nước phong kiến tập quyền và gắn với những sự kiện lịch sử của cách mạng Việt Nam trong những năm đầu của cuộc kháng chiến trường kỳ chống Pháp.
Ngày nay, được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, cùng với sự đóng góp của nhân dân địa phương, Đền Chu Hưng đã được đầu tư, tôn tạo to đẹp và uy nghiêm hơn.
Hồng Nhung