Theo thần tích ngọc phả, cụm di tích này thờ Lê Ả Lan và Lê Anh Tuấn là hai chị em ruột có lòng yêu nước, căm thù giặc ngoại xâm đã tham gia cuộc khởi nghĩa do hai Bà Trưng lãnh đạo chống lại quân xâm lược phương Bắc. Trong thời gian khởi nghĩa hai chị em bà đã từng đến Văn Lang lập căn cứ chống giặc và đã lập được nhiều công lớn được Trưng Nữ Vương ban thưởng. Sau khi đất nước thanh bình, hai chị em bà trở về Văn Lang sinh sống và cùng hóa tại đây. Nhân dân trong vùng trọng báo về kinh đô, Trưng Nữ Vương xuống chiếu cho dân Văn Lang lập miếu thờ hai vị. Năm 1992 di tích được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Tại lễ dâng hương, lãnh đạo huyện Hạ Hòa đã thắp hương tri ân công đức của Lê Ả Lan và Lê Anh Tuấn đồng thời cầu mong mưa thuận, gió hòa, quốc thái dân an.

Lễ hội đươc bắt đầu bằng nghi lễ rước nước từ đền Nghè, đi đầu là cờ quạt rồi tới phường bát âm, tiếp đến là kiệu long đình trên đặt chiếc chóe (là chiếc bình gốm sứ men lam vẽ rồng - phượng để đựng nước Thánh), hai bên có lọng che. Trang phục đám rước màu đỏ, đi theo là các già làng mặc áo tế cùng với các chức dịch trong làng. Ra gần đến bến sông đám rước dừng lại cho đội cờ chạy quanh ba vòng vừa chạy vừa hú to để diễn lại tích quân của hai Bà Trưng đánh đuổi quân Tô Định. Đến bờ sông, kiệu dừng lại trên bờ, đoàn khiêng chiếc chóe đặt lên giữa thuyền chở tới giữa dòng sông, các cụ bô lão trong làng chọn vùng nước trong, sạch nhất sông lấy gáo đồng múc nước đổ vào chóe qua một vuông vải đỏ được bịt kín miệng để ngăn bụi bẩn. Sau đó chóe nước được đưa lên kiệu và rước về đền Nghè. Tất cả những việc trên được thực hiện với một nghi lễ thiêng.

Theo cụ Phạm Tiến Lưu – 81 tuổi xã Văng Lang – Hạ Hòa: Lễ hội đền Nghè – đình Đông là những lễ hội gắn liền với tín ngưỡng thờ nông nghiệp của người Việt cổ. Vì đất nước ta là nước nông nghiệp, lên vai trò của nước quan trọng. Truyền thống rước nước tại làng đã có từ lâu đời, được các cụ truyền lại, mang giá trị to lớn với người nông dân, nhằm cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, người người mạnh khỏe, an khang, gia đình ấm no hạnh phúc. Nét độc đáo hơn nữa, khi tiền hành rước nước, khi đoàn rước đến bãi sông sẽ tiến hành chạy cờ hội cho các nam thanh, nữ tú trong đoàn thực hiện, đây là sự tái hiện lại việc rèn luyện quân sỹ, đánh đuổi giặc ngoại xâm thời Hai Bà Trưng.

Sau lễ rước nước là phần đại lễ đây là nghi thức trang trọng nhất để dân làng dâng cúng các vật phẩm như: xôi, thịt, bánh trái... Việc này được dân làng bàn bạc kỹ lưỡng để chọn ra những người có uy tín, có đức độ, nhà không có “bụi”, sống chay tịnh hàng tuần trước ngày mở đám đề bầu vào Chủ tế, bồi tế, đông xướng, tây xướng... Ban tế mặc lễ phục thống nhất, đội mũ tế, đi hia. Riêng chủ tế mặc áo thụng đỏ, ngực có miếng đáp. Ngoài ra, xã Văn Lang còn tổ chức nhiều hoạt động văn hóa khác như hát nhà tơ, cờ tướng, bóng chuyền, kéo co... làm tăng thêm phần hấp dẫn của lễ hội.

Anh Nguyễn Thành Duy – Việt Trì, Phú Thọ cho biết: Đây là lần đâu được đến với lễ hội, thấy không khí rất trang nghiêm, thành kính. Được chứng kiến các nghi thức tế lễ cảm thấy rất mới mẻ và hấp rất, lần sau đến sẽ đưa thêm gia đình và đặc biệt là các con vì tôi tin rằng các cháu sẽ rất thích về hoạt động này. Hơn nữa, đưa các cháu tới là tôi cũng muốn  giáo dục thêm cho các cháu về truyền thống chống yêu nước, chi ân các bậc anh hùng của dân tộc.

Giữa nơi thôn quê yên ả bỗng rộn rã âm thanh, sáng lên màu cờ phấp phới cùng lễ phục lấp lánh. Cả làng người dân cùng hòa nhập, cùng chung khát vọng được sống tốt lành. Sự thống nhất ấy đã được định hình từ xa xưa, được chắt lọc và được thấm sâu vào ý thức mỗi người của mỗi người dân tại xã Văn Lang huyện Hạ Hòa để từ đó, lễ hội Đình Nghè – Đền Đông đã trở thành một tín ngưỡng văn hóa không thể thiếu trong mỗi dịp xuân về./.

Ngọc Hải - Đức Hào